Şema Terapi
Bilişsel terapiden farklı olarak şema terapi, varolan belirtileri sürdüren faktörlere değil doğrudan bu belirtilerin kökleri ile ilgilenir. Özellikle terapist danışan arasındaki ilişkinin düzeltici duygusal deneyimi ve empatik yüzleştirme çok önemlidir. Terapistin hedefi uzun süreli bilişsel, duygusal, ilişkisel ve davranışsal kalıpların değiştirilmesi çerçevesince temel duygusal ihtiyaçlarını anlaşılması ve bu ihtiyaçların uyum sağlayıcı biçimde karşılanması için yeni yollar öğrenmekte yardımcı olmaya çalışmaktır.
Şemalar
Şemalar bizi büyük olasılıkla doğru olduğunu düşündüğümüz şeye hızlıca götüren, karşılaştığımız tüm ayrıntıları işleme ihtiyacından tasarruf etmemizi sağlayan kısayollar olarak hizmet görürler. Bazı durumlarda durumu kesin anlamamızı sağlarken bazı durumlarda hatalı ve bozuk çizimlerle yolu kaybetmemize neden olurlar. Şemayla tutarlı bilgiye odaklanırız. Dünyayla ilgili tutarlı görüşü sürdürmemize yardım ederler. Şemalar bizim için güvenli yoldur, bizi zora soksalar bile bunu bildik yollarla yaparlar. Hayatta kalmak için savaş verirler. Kişinin erken dönem çevre atmosferini yansıtırlar. Çocuklar bu çevreyi yaratan değil yaşayanlardır. Şema ne kadar şiddetliyse etkinleşmesi de o kadar kolay ve sonuçları da ciddidir.
- Genel ve yayılmacı içerik örüntülerdir.
- Anılar duygular ve bilişler ve ziksel duyumlardan oluşurlar.
- Kişinin kendisini ve ötekilerle olan ilişkisini konu alırlar.
- Çocukluk ve gençlikte ortaya çıkarlar.
- Yaşam boyunca gelişirler.
- Belli bir derecede işlevselliği bozarlar.
Şemaların kazanılmasını hızlandıran 4 temel etmen vardır;
- İhtiyaçların karşılanmasını engellenmesi yani çocuk iyi olandan az alır, bu durum çocuğun zihninde kalıcı bir varlık kazanır.
- Bir diğeri ise travmalardır, burada çocuk mağdur edilir ve güvenlik ihtiyacı karşılanmaz, ihtiyacın tam karşıtı davranılır.
- Diğeri çocuk ihtiyacı olandan fazla alır, gerçekçi limitler gibi en temel ihtiyacı karşılanmaz.
- Son tip deneyim ise ötekilerle yaşanan seçici içselleştirme ve özdeşimdir. Çocuk ebeveynini model alır.
Çocuklar ebeveynde koşullu sevgi ve saygıyla karşılaştıklarında diğerleri yönelimlilik ortaya çıkar. Kendini ortaya koyma, ahlaklı davranmanın önemli olduğu ailelerde ise sert kurallar ve beklentiler çocukta aşırı tetikte olma ve bastırılmış hali ortaya çıkarır. Aşırı telafideyse zorbalık yapılan bir çocuk korkusunu sert görünüme gizleyen bir zorbaya dönebilir, akıntıyı tersine çevirmek gibi.
Modlar
İncinmiş çocuk modları diğer baskın şemaları yansıtır. Şemalar incinmiş çocukta olmadıkça iyileştirilemez. (2-4 yaş)
Dürtüsel çocuk otorite konumuyla kaçınılmaz olarak çatışmaya girer. Kendi yolunda gidemediğinde ya da konulan sınırları adaletsiz, key ya da cezalandırıcı bulduğunda engellenmiş ya da kızgın hisseder. Ebeveynler çocuğa tüm ihtiyaçların anında doyurulması gerektiğine ve davranışların sonuçları ile hiçbir zaman yüzleşmesi gerekmediğine dair açık ve örtük mesajlar vermişlerdir.
Kopuk kendini avutan modda kendimizi acıdan kaçmak için uyuşturan keyif verici etkinliklere veririz.
Kopuk kendini uyaran modda ise acıdan kaçmak için risk alan etkinliklerle kendimizi uyuşturmaya yöneliriz.
Söz dinleyen temsilci modda iyi biri olup olmadığımızı kanıtlamak istercesine davranırız.
Büyüklenmeci moddaysa zayıflığın üstesinden gelmek için, zorbalık ve saldırganlığı kullanarak güçlü oluruz.
Kontrolcü mükemmeliyetçi modda çaresizlikten kaçınmak için düzen ve kontrol sağlamayı yani obsesyonları kullanarak kontrollü oluruz.
İhtiyaç ve arzularımız duyulmadığındaysa kızgın çocuk moduna atlayabiliriz.
Bu modlar tetiklendiğinde bireyler şemalarıyla zıt duygusal duruma sıçrarlar.
Talepkar ebeveyn modu, kararlı ve asla tatmin olmayan yapısıyla giderilmemiş ihtiyaçları karşılamak için çocuğunu istemeden kullanan bir ebeveynin geçmişteki boşuna çabalarını yansıtır.
Kopuk korungan mod, hava kabarcığı ya da duvar gibi incinmiş çocuk ve muhtaçlığını kabul etmez ve onu engeller, reddeder.
Sağlıklı yetişkin modu, sınır kişilik hastalarında neredeyse hiç yoktur, yerine aşırı gelişmiş kopuk korungan vardır. Sınır kişilik. Bozukluğunda; Sağlıklı yetişkini kopuk korunganla değiştirip, cezalandırıcıyı olabildiğince silmek, kızgın ve dürtüsel çocuğa sınırlar çizmek, terkedilmiş, kullanılmış çocuğa bakım vermek ve destek sağlamak gerekir. Danışanlar deneyimlerinden gerçek duygulardan kaçınan, aşırı rasyonel ve kopuk tutumla bahsettiklerinde büyük ihtimalle şemalar değişmeden kalır.
Mutlu çocuk, endişesizdir ama varlığı kendi sağlıklı yetişkin ya da ebeveynden çok ilgi gerektirir.
Narsist kişilik bozukluğunda yalnız çocuk, büyüklenmeci ve kopuk kendini uyuşturan/uyaran, talepkar ebeveyn modları dikkat çeker ve ne pahasına olursa olsun kazanç talep eder. Yalnız çocuğu iyileştirmek, büyüklenmeciyi ve talepkarı yüzleştirmek gerekir. Bunu yaparken terapist tuzağa düşmeden, kişisel almadan bu modların oyunlarını aşmalıdır. Narsisizmde tedavide kalmaya çabalayan bir incinmiş çocuk yoktur bu sebeple zordurlar. Bu danışanlar, her zaman istediklerini alırlarsa, hayal kırıklığı ya da engellenmeyle başedemeyen, hedef ve planları takip edemeyen, yetişkin olmanın getirdiği ödül ve ayrıcalıklara sahip olamayan bir çocuk olarak kalırlar. Bu çocuklar maddi olarak istedikleri şeyler verilirken duygusal olarak görmezden gelinmiş çocuklardır. Bu sebeple sevgi ile şımartılmayı ayrıştırmak önemlidir.
Antisosyal kişilikte ise, zorbalık ve saldırgan mod hakimdir. Altta yatan zayıflık ve çaresizlikle kuvvetli ve güçlü olarak aşırı telafi ile başa çıkarlar.
Hilekar ve manipülatif modda danışanlar istediklerini dolaylı yoldan yaptırmak için cazibe ve yalana başvururlar.
Paranoyak kontrolcü modda, danışan gizli bir tehdit ya da düşman yakalamaya odaklanırlar.
Avcı modda danışan tehdidi savmak için soğuk ve hesapçı bir agresyona bürünür. Tüm bu modlar aşırı telafiden beslenen modlardır.
Terapi İlişkisi
Şema terapide, sınırlı yeniden ebeveynlik ve empatik yüzleştirmeye öncelik verir. Danışanın ihtiyaçlarını kabul eden, açıkça ortaya koyan ve onaylayan, belli sınırlar içinde doyurucu bir ilişkidir. Bu özelikler kuşkucular için güvenli tutarlı bir terapist demekken, aynı amanda yüksek standartları olan danışanlar içinse samimi ve içten terapist demektir.
En önemlisi danışana esneklik, danışanı hoş görme, frenleyebilme, istikrarlılık ile tipik terapi sınırlarını genişletmektir.
Bu esnada haklılık şeması olan bir danışan seans zamanında, süresinde, ücretinde esneklik isteyebilir.
Başarısızlık şeması olan biri danışan imgelemi yeterince iyi yapamadığına dair isteksizlik gösterebilir.
Boyun eğicilik şeması olan bir danışan kontrol ediliyormuş gibi hissetmeye, haklılık şeması olan bir danışan ise hafife alınmış hissetmeye başlayabilir.
Bunları yaparken de terapist; Danışanın yaşantısında işlevsel olmayan yaşam örüntüleriyle ilgili bilgi toplamak, bu örüntüleri yaşatma ve sürdürmede rol oynarken danışanın erken dönem başa çıkma modları ve baskın modları belirlemek, danışanın şemalarının başa çıkma biçimlerini ve modların gelişimsel kökenlerini öğrenmek, danışanın mizacını değerlendirmek ve bu mizacın diğer gelişimsel etkenlerle ilişkiye girmiş olabileceği yolları öğrenmek zorundadır.
Çift Terapisi
Çift terapisinde, terkedilme şeması olanlar ilişkilerinde reddedilme işaretlerine aşırı duyarlı olabilirler.
Duygusal yoksunluk şeması olanlar, yanlış anlaşıldıklarını veya ilgilden yoksun kaldıklarını hissedebilirler.
Duyguları bastırma şeması olanlar kendini de partnerini de gerçek tatminden mahrum bırakarak tutku ve duygu gösterilerinden kaçınabilir ve bu partner kopuk moda girebilir.
Duygusal yoksunluk şeması olan eşi ise kendisini dışlanmış hissederek ilgi arayan moda girer, bu durum ise duyguları bastırmak şemasına sahip olanın duygularının dizginlenme ihtiyacını daha da arttırır.
Bu döngü böylece sürüp gider. Biz buna şema kimyası deriz.
Şema Kimyası
Tutkuyu ifade eder, fiziksel ve duygusal çekimlerden meydana gelen sağlıklı ilişkiler oluşturabilir, bireyler bunu yaşarken birbirleri için yaratıldığını görme eğilimindedir, kimya yoğunken partnerin ulaşılmaz oluşu duyguları güçlendirirken, fiziksel yakınlık ise duygusal ve cinsel uyarılara yön verir.
Partnerler birbirlerinin şemasını tetiklediğinde ihtiyaçlarını karşılamak için yetersiz kalırlar, tetiklenen şemalar yanlılık oluşturur ve günlük hayatımızın işlevini bozar, yargılamaya yol açar, küçük sorunlar uçuruma dönüşür. Partnere duyarsız olmaya ve farketmeden kötüye kullanıma yol açabilir.
Bu durumda başa çıkma modlarını zayıflatarak, sağlıklı yetişkini öğretmek hedeftir.
Ayrıntılı ilişki öyküsü ayrı ayrı alınır. Her iki partnerin de güvenliği sağlanmalı ve kötüye kullanıma engel olunmalıdır. Pratik sorunların yarattığı muhalefetten kaçınılmalıdır.
İlişkisel olarak partnerlerin birbirlerine yeniden ebeveynlik nasıl yapılacağını öğrenmek, bilişsel olarak şemaların kanıt ve karşı kanıtla testleri yapılır, duygusal olarak incinmiş çocuktan konuşmayı öğrenmek, rol oyunları ve provalarla davranışsal pratikler yapmak hedeftir.
Şema Terapist
Şema terapist olmak kendine uzak klinisyen olmak yerine, terapide gerçek kişi olmaya izin vermek demektir. Bununla beraber danışanın şema tetiklenmesi karşısında terapistin düğmelerine basılır ve terapist savunmasız kalır.
Fedakarlık, yüksek standartlar ve onay arayıcılık şeması olan terapistler tacizkâr danışanlara izin verebilirler. Bazı terapistler öfke, saldırgan davranan danışanlara boyun eğici karşılık verebilirler.
Duygusal yoksunluk şeması olan terapistler danışanına sevgi dolu bir ebeveynlik tasarladığı hayallere sahip olabilir.
Duyguları bastırma şeması olan terapistler danışanın duygusallığından rahatsız olabilir.
Kopuk korungan terapist ve danışan arasında karşılıklı olarak tetiklenebilir ve seans içeriği entellektüel bir içerikte sınırlı kalabilir.
“Blog yazıları bilgilendirme amaçlıdır. Tıbbi tavsiye veya tedavi yöntemi olarak değerlendirilmemelidir.”